گچبری چیست؟

گچبری هنر بریدن، کندن و طراحی روی گچ است که در معماری ایران ارزش زیادی دارد. گچبری در نقاط مختلف ساختمان مثل گچبری سقف و گچبری ستون و گچبری ستون آشپزخانه و گچبری ستون وسط پذیرایی و گچبری ستون وسط هال و گچبری ستون کنار دیوار و گچبری آماده دور لوستر رواج دارد.

هنر گچبری از هنرهای زیرشاخه معماری است که در منطقه‌ها و دوره‌های زمانی مختلف، شیوه‌ها و شکل‌های متفاوتی داشته ‌است. همان‌طور که از نام گچبری دیوار و سقف مشخص است، اصلی‌ترین مصالح به‌کار رفته در این هنر گچ است.

هنر گچبری هم در ایران و هم در کشورهای دیگر رایج بوده است. مثال استفاده از آن در کشورهای دیگر کلیساهای قدیمی است که گچبری سقف و گچبری ستون در آن به طرز چشم‌نوازی انجام شده است. فرم‌پذیری و چسبندگی گچ دلیل استفاده از این ماده برای تزئین ساختمان بوده است.

تاریخچه گچبری دیوار و ستون

یافته‌های باستان‌شناسان نشان می‌دهد تاریخ ساخت گچ به پیش از ساختن آجر می‌رسد. گچبری دیوار برای تزئین در شهرهای ایران و عراق رایج بوده ‌است. اولین کسانی که در ایران از گچبری دیوار و گچبری سقف استفاده کردند، هخامنشیان و بعد ساسانیان بودند و اعراب در جریان فتح ایران، این هنر را یاد گرفتند.
در دوره‌ی ایلخانی، هنر گچبری به کمال رسید. محراب‌هایی با انواع خطوط به ویژه گونه‌های مختلف کوفی، به‌کارگیری انواع گره هندسی با نقش‌های اسلیمی طوماری و اسلیمی ماری موجب پیشرفت هنر گچبری در این دوران شد.

از زیباترین نمونه‌های گچبری می‌توان به مسجد حیدریه قزوین، مسجد جامع ورامین و محراب مسجد ارومیه اشاره کرد.

دوره تیموری، دوره‌ی به وجود آمدن رسمی بندی و کادر بندی‌های قالب‌های گچی مقرنس و قطار بندی‌های گچی است. مقرنس سردر مسجد میدان کاشان، گچبری مدرسه خرگرد در خواف و بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام از آثار این دوره هستند.
در دوره صفوی، هنر گچ‌بری وارد کاخ‌های پادشاهان هم شد و مقرنس با عناصر مختلف به‌خصوص مقرنس طاس و نیم‌طاس با نقش گل و گیاه برای تزئین کاخ پادشاهان به کار رفت. از آثار این دوره می‌توان به کاخ هشت بهشت، سردر بازار قیصریه اصفهان و تالارهای شاه‌نشین و موسیقی کاخ عالی‌قاپو و اشاره کرد.

دوره‌های گچبری دیوار و ستون در ایران

گچبری اسلامی

معماری اسلامی جزو زیباترین شاخه‌های معماری است که نمونه‌های آن را در مسجدها دیده‌ایم. از گچبری در معماری اسلامی استفاده می‌شود و نمونه‌های زیبایی از گچبری سقف و گچبری ستون از آن دوره به یادگار مانده است.

نمونه‌های گچبری اسلامی معمولا از پیکره‌ها و هرچه شکل انسانی داشته استفاده نمی‌کردند و تمرکز گچبری کلاسیک اسلامی بیشتر روی نقش‌هایی از گل‌ها و گیاهان و طرح‌های اسلیمی بود. مسجد فریومد سبزوار یکی از نمونه‌های زیبایی گچبری سنتی اسلامی است که از قرن سوم هجری به جا مانده است.

گچبری سلجوقی

گچبری سقف و گچبری ستون و گچبری دیوار در دوره سلجوقی بیشتر در زیبا کردن نماهای داخل استفاده می‌شد. در گچبری سنتی دوره سلجوقی از خط کوفی و نقش‌های اسلیمی استفاده می‌شد و یکی از نمونه‌های زیبای این گچبری در مسجد اردستان وجود دارد که با خط کوفی انجام شده است. مسجد و گنبد علویان در همدان هم نمونه‌ای دیگر است.

گچبری دوره‌ی ایلخانی

گچبری سنتی در دوره ایلخانی پیشرفت زیادی کرد و در واقع می‌توان گفت حتی به کمال خود رسید. در گچبری کلاسیک دوره ایلخانی از گره‌های هندسی با نقش‌های اسلیمی، گل و برگ‌های پهن گود و برجسته و خطوط کوفی، سلطانی، دیوانی و رقعی استفاده می‌شد که موجب زیبایی معماری این دوره شده بود.

مسجد حیدریه در قزوین، بقعه بایزید بسطامی در بسطام، محراب پیر بکران در اصفهان و مسجد جامع اصفهان نمونه‌هایی از هنر گچبری ساختمان در دوره‌ی ایلخانی است که زیبایی گچبری آن دوره را به ما نشان می‌دهند.

گچبری دوره تیموری

در گچبری ستون و گچبری سقف و گچبری دیوار در این دوره بیش از هر چیز از انواع خط‌های کوفی مثل کوفی پیرآموز، کوفی مشجر، کوفی مزهر، کوفی گره‌دار، کوفی مشبک، کوفی تصویری و دیگر انواع خط کوفی که در دوره‌های مختلف اسلام ابداع شده بود، استفاده شده است. البته به جز انواع خطوط کوفی خط‌های محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق و نستعلیق هم در گچبری ساختمان دوره تیموری استفاده شده‌اند.

نمونه‌های گچبری کلاسیک دوره تیموری را می‌توان در مقرنس سردر مسجد میدان کاشان، قطاربندی‌های گچی مدرسه خرگرد در خواف، بقعه شیخ احمد جام در تربت جام و بقعه سید رکن‌الدین در یزد دید.

گچبری دوره صفوی

معماری در دوره صفوی پیشرفت زیادی داشت و آثار معماری به‌جا مانده از دوران صفوی از زیباترین ساختمان‌ها هستند. همان‌طور که بالاتر گفتیم گچبری ساختمان در دوره صفوی وارد کاخ پادشاهان شد و مقرنس طاس و نیم طاس با نقش‌های گل و گیاه در کاخ‌های پادشاهان دوره صفوی دیده می‌شود.

گچبری کلاسیک دوره صفوی را می‌توان در کاخ هشت بهشت، سردر بازار قیصریه، گوشه و کنار کاخ عالی قاپو و مسجد جامع اصفهان دید.

گچبری دوره زندیه

گچبری دوره زندیه هم زیبایی‌های گچبری دوره‌های قبل را در خود دارد. گچبری دستی و مقرنس آمیخته به نقش‌های گل‌ها و گیاهان در شهر شیراز و عمارت کلاه فرنگی و مقبره وکیل‌الرعایا دیده می‌شود.

گچبری دوره قاجار

گچبری سنتی دوره قاجار با دوره‌های قبل‌تر تفاوت عمده‌ای داشت و آن تقلید از گچبری اروپایی‌ها بود. پادشاهان در دوره قاجار سفرهای زیادی به کشورهای اروپایی داشتند و در زمینه‌های مختلفی از اروپاییان تقلید کردند که یکی از این موارد گچبری ساختمان بود؛ نمونه‌های این گچبری در کاخ گلستان و عشرت‌آباد دیده می‌شود.

البته هنر گچبری دیوار و گچبری سقف و گچبری ستون در این دوره محدود به تقلید از اروپاییان نشد و معماران خوش‌ذوق ایرانی همچنان با پیروی از سبک پیشنیان و با گچبری دستی آثار زیبایی خلق کرده‌اند. از نمونه‌های گچبری این دوره می‌توان به کاخ ارم و نارنجستان قوام در شیراز و مقرنس خانه طباطبایی‌ها و خانه بروجردی‌ها در کاشان اشاره کرد.

گچبری مدرن

گچبری سنتی و گچبری کلاسیک نیز در طول زمان خود را با شرایط جامعه و اقتضای نیاز بشر سازگار کرده است. هنرمندان گچبر با خلاقیت خود این هنر را به‌روز کرده‌اند و امروز هم گچبری ساختمان طرفدار دارد هرچند شکل آن تا حد زیادی تغییر کرده و از نور برای زیباتر کردن آن استفاده می‌شود.

انواع روش‌های گچبری دیوار و ستون

می‌توان گفت گچبری در طول تاریخ به دو دسته‌ی کلی تقسیم شده است که دسته‌ی دوم در سال‌های اخیر ابداع شده و پیش از آن وجود نداشته است. گچبری دستی و گچبری پیش ساخته دو روش گچبری هستند که در ادامه بیشتر با آن‌ها آشنا می‌شویم:

گچبری دستی

گچبری دستی همان‌طور که از نامش پیداست کار دست و هنر گچبر است. در گچبری دستی گچبری دیوار و گچبری سقف و گچبری ستون به دست گچبر انجام می‌شود. گچبر یا گچکار ابتدا مخلوطی از آب و گچ را با نسبتی دقیق ترکیب می‌کند تا خمیر به دست آید. بعد آن را با دست شکل می‌دهد و از ابزارهای مختلفی برای کنده‌کار و حکاکی روی گچ استفاده می‌کند.

کنده‌کاری روی گچ نباید زمان زیادی بگیرد چون اگر گچ سفت شود دیگر امکان نقش‌بندی روی آن وجود ندارد. همچنین گچ نامرغوب هم نتیجه‌ی نهایی کار را خراب می‌کند. گچبری دستی به دلیل زمان و زحمت گچکار از گچبری مدرن و گچبری پیش ساخته هزینه بیشتری هم دارد.

گچبری پیش ساخته

برای راحتی بیشتر و زمان کمتر امروزه از گچبری پیش ساخته در گچبری ساختمان استفاده می‌شود. در این روش مدل‌های گچبری از قبل ساخته می‌شوند و فقط در ساختمان نصب می‌شوند. در گچبری پیش ساخته از گچ فشرده قالب تهیه می شود و با مواد اولیه دیگری قالب بندی می‌شود. گچ، پلی یورتان، فوم‌های فشرده پلی استایرن و دیگر محلول‌ها و مواد شیمیایی برای ساختن گچ پیش ساخته استفاده می‌شوند.

گچبری پیش ساخته پس از قالب‌گیری و حاضر شدن با چسب‌های مخصوصی که قدرت چسبندگی زیادی دارند در فضاهایی که از قبل مشخص شده چسبانده می‌شوند.

مزایای استفاده از گچبری پیش ساخته

استفاده از گچبری پیش ساخته مزایای زیادی دارد که آن را تبدیل به گزینه‌ای محبوب در گچبری ساختمان کرده است. این مزیت‌ها عبارت هستند از:

• استحکام بالا
• ضدرطوبت، ضد گرد و غبار و ضدکپک
• ماندگاری بالا و طول عمر زیاد
• مدل‌های متنوع
• نصب آسان و سریع
• قیمت مناسب نسبت به گچبری دستی
• قابلیت بازسازی
• امکان نصب روی انواع سطوح مانند گچ، انواع چوب و فلز، انواع کاشی و سیمان
• سبکی وزن
• قدرت رنگ‌پذیری بالا
• عدم نیاز به انجام میلگردکشی، جوشکاری، رابیتس‌کاری و کلیه مراحلی که در گچبری سنتی و گچبری دستی انجام می‌شود.
• حمل و نقل آسان
• عایق صوتی 
• قابلیت انجام انواع دیزاین از جمله نورپردازی
• امکان استفاده از انواع روشنایی مانند هالوژنی اتوبوسی، گلویی و نور مخفی
• سفارشی سازی با طرح‌های دلخواه مشتری

معایب گچبری پیش ساخته

گچبری پیش ساخته اگرچه مزایای زیادی دارد و آن را تبدیل به گزینه‌ای محبوب در گچبری ساختمان کرده است، معایبی هم دارد. از معایب گچبری پیش ساخته می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مقاومت کم در برابر آب و رطوبت
• زنگ‌زدن و خوردگی در فلزات در فضاهایی که رطوبت زیادی دارند

انواع گچبری آماده دور لوستر و گچبری پیش ساخته یونولیتی

از طرح‌های مختلف از ساده تا پرنقش و نگار در ساخت گچبری پیش ساخته استفاده می‌شود. در بسیاری از موارد یک یا دو سبک مختلف هم باهم ادغام می‌شوند. از انواع پرفروش گچبری می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• گچبری نقش برجسته
• گچبری زبره
• گچبری پته
• گچ بری مشبک
• گچبری لایه‌ای
• گچبری توخالی و توپر
• گچ بری کشته بری
• گچبری تخمه بری