حرکت به سوی کلپورگان

صبح که می شود، پس از طی حدود ۲۵ کیلومتر راه به سمت جنوب و خستگی ناشی از رانندگی در جاده پرپیچ و خم و خلوت از هیاهوی خودروهای عبوری، انگار که معجزه‌ای در راه است.

روستای «کلپورگان سراوان» هدف اصلی این مسیر طولانی و کسل‌کننده است، تجسم دیدن دست آفرینه های هزاران ساله زنان بلوچ خستگی را از تن به در می‌کند.

عجیب است! محل مورد نظر در آتش خورشید سوزان کویر خشک اطراف، مملو از انواع سبزی و درخت است، درختان خرما، انار، پاپایا(خربزه درختی) و حتی انبه.

اهالی با پوستی به رنگ خرما شبیه به آنچه که از درختان نخل خود برداشت می‌کنند، با زبان بلوچی که البته فارسی را به سختی صحبت می‌کنند، گرد گروه ما حلقه زده و می‌پرسند: «برای خرید سفال ها آمده‌اید؟ »

این مردمان سختکوش کویر به علت فاصله بیشتر از  ۳۶۰ کیلومتری با مرکز استان و مراوده محدود اجتماعی با دیگر نقاط، به سختی به زبان فارسی حرف می‌زنند اما در مقابل و برخلاف دیگر مردمان بلوچستان واژه‌ها و جمله‌های زبان بلوچی یا بهتر بگویم مادری خود را تند و سریع بیان می‌کنند.

سرانجام با همراهی و راهنمایی چند نفر از نوجوانان کنجکاو منطقه به دو راهی رسیدم که به دنیای عاشقی زنان بلوچ تعبیر می شود، در میان حیرت گروه، سفال هایی در تلالو خورشید صبحگاهی بر آسمان کویر می تابیدند و شکوه تمدنشان سکون سنگینی را به گروه قالب کرد.

ورود به کلپورگان

«کلپوره» نام گیاهی با مصرف دارویی ویژه منطقه بلوچستان است و کلپورگان روستایی است در ۲۵ کیلومتری شهرستان سراوان و در ۳۹۰ کیلومتری جنوب زاهدان.

شغل اکثریت مردم کشاورزی است و هنر دستان مردم این دیار در کنار نقش آفرینی هنر، محصولاتی چون خرما، مرکبات و سبزی است، اما تنها مشخصه‌ای که کلپورگان را از بقیه مناطق متمایز کرده، آفرینش تمدن از دستان هنرمند زنان سرزمین بلوچستان، سفالگری است که به گفته یکی از بزرگان روستا شیوه ساخت آن با قدمتی حدود ۴ تا ۶ هزار سال قبل هنوز دست نخورده باقی مانده و تنها کارگاهی که هنوز به شیوه بدوی فعال و پا برجا کارش را ادامه می‌دهد کارگاه سفال کلپورگان است!

در طول تاریخ هنر سفالگری متعلق به زنان بوده است زیرا مردان به شکار و یا کشاورزی می‌پرداختند و بنابر شواهد تاریخی زنان ابداع کنندگان هنر سفالگری بوده اند، آنچه سفالگری کلپورگان را از سایر نقاط متمایز کرده ویژگی‌های منحصر به فرد آن است، دهواری این پیرمرد روستا می گوید: در این دیار تمام امور ظریف توسط زنان انجام می‌گیرد و مردان فقط کارهایی مثل آماده کردن گل پختن سفال و... را انجام می دهند.

نکته ای که سفال این منطقه را از دیگر نقاط کشور متمایز می کند، این است که زنان این دیار برای تهیه سفال از چرخ سفالگری استفاده نمی کنند و عجیب است که چگونه ممکن است چنین شکوهی تنها با روش های سنتی و بدیع و به کمک دستان پر مهر و ترک خورده زنان روستا انجام شود.

طرح ها و نقش های آن معمولا شامل یک دایره توخالی یک دایره توپر و یک خط است که با هم ترکیب یافته‌اند و ماده تزیین کننده آن رنگی است از سنگ محلی «تیتوک» که در آب حل می‌شود.

درنگی در پیشینه کلپورگان

سفال کلپورگان شاهکار هزاران ساله زنان و مردان دیار نخل و آفتاب کلپورگان با شهرت جهانی و منحصر به فرد در میان سفالینه های تاریخی، علاقه مندان فرهنگ و تمدن ایران را به تماشای رقص گِل در میان دستان هنرمند زنان بومی فرا می خواند.

روستای کلپورگان، جایگاه شاهکار اندیشه، ذوق، فرهنگ و هنر زنان بلوچستان در سرزمین ایران است، زنان بومی منطقه یگانه خالقان سفال کلپورگان هستند که نسل به نسل و سینه به سینه از مادران به دختران بلوچ منتقل شده و گذشت زمان و حوادث تاریخ نه تنها از اصالت آن کم نکرده بلکه بیش از پیش بر ارزش‌های هنری آن افزوده است.

 شکوه کلپورگان با هیچ کلامی قابل وصف نیست، این هنر چندین نسل از ۶ هزار سال پیش سینه به سینه منتقل شده و در اختیار زنان و دختران بلوچ قرار گرفته و آنان نیز به بهترین شکل قدر این تمدن را می دانند.

 در سفالینه‌ها سرزمین کلپورگان لعاب به کار نمی‌رود، طرح ها و نقش های آن کاملا هندسی است و تبلور نقش های باستان و تمدن این دیار بوده که بهترین شکل برای دوست داران هنر در این دست آفرینه معنا پیدا می کند.

مختصات سفال کلپورگان

آنچه سفالگری کلپورگان را از سایر نقاط متمایز کرده ویژگی های منحصر بفرد آن است به گونه ای که در ساخت سفال تمام مراحل ظریف سفالگری به وسیله زنان انجام می گیرد و مردان فقط کارهایی مثل حمل خاک رس از معدن مسکوتان واقع در دو تا سه کیلومتری کارگاه، آماده کردن گل و پختن سفال را انجام می دهند.

و آنچه توجه جهانیان را به سفال کلپورگان جلب کرده استفاده نکردن از چرخ سفالگری در تهیه سفال است به گونه ای که تمام سفالینه ها با روشهای سنتی ابتدایی، بدیع و به کمک دست انجام می شود.

طرحها و نقشهای سفال کلپورگان نیز کاملا هندسی است و تداعی نقشهای باستانی بوده، تــزیینــات روی سفالینه ها با نمادهای تجریدی است که از نسلی به نسل دیگر به یادگار مانده و حکایت از راز و رمــز و خواهش های روحی و درونی هنرمند از محیط اطراف و اعتقادات و باورهای او دارد و اغلب نمادها شبیه به نقوش سفال های ماقبل تاریخ و آغاز دوره تاریخی است.

در این سفالینه ها لعاب به کار نمی رود بلکه برای تزیین و نقاشی از سنگ «تیتوک» استفاده می شود، این سنگ در منطقه تپه آچار در کهوران مهرستان یافت می شود و رنگ آن معمولا قهوه ای یا سیاه بوده، این سنگ نوعی سنگ منگنز است و رنگی که از آن به دست می آید قهوه ای است.

از نکات جالب درباره این سفال می توان به دسته آن ها اشاره کرد به طوری که این دسته ها بر خلاف سفال های امروزی دیرتر از بخش های دیگر سفال می شکنند.

سفال کلپورگان اغلب به شکل کاسه، کوزه، جام، قدح، پارچ و لیوان و قلک ساخته می شود و اغلب ظرف های ساخته شده آن نیز دارای سرپوش است که گاه خود به عنوان ظرفی مستقل مورد استفاده قرار می گیرد.

تکنیک های ساخت سفال این منطقه از روشهای چندهزار ساله الگوگیری می شود

تکنیک های ساخت سفال این منطقه از همان روش های چند هزار سال قبل الگوبرداری می کند و همین روش ابتدایی و بسیار ساده است که هنر سفالگری کلپورگان را منحصر بفرد جلوه می دهد.

در منطقه بیشتر دو روش برای ساخت ظروف به کار می‌رود، روش پینچ (pinch) برای ساختن سفال با این شیوه از دیسک گردان و سینی که به شکل بشقاب است استفاده می‌کنند و در اصطلاح محلی به «بونو» مشهور است.

به این صورت که ابتدا توده ای از گل ورز داده شده را بر روی «بونو» که جنسش از سفال است و معمولا روی بونو پارچه ای برای نچسبیدن گل قرار داده شده می‌گذارند و حفره ای با انگشتان دست در میان آن ایجاد می‌کنند و سپس همراه با چرخش گل بر روی بونو حفره ایجاد شده توسط انگشتان دو دست را به تدریج گشاد می‌کنند.

با این عمل دیواره ظرف نازک می‌شود، در حین انجام این عمل از تکه چوبی به طول حداکثر ۲۰ سانتی متر استفاده می‌کنند و دیواره ظرف را به جهت‌های مختلف که مناسب کار است هدایت می‌کنند، با این شیوه دیواره‌های ظرف در همه قسمتهای آن یکسان می‌شود. در اصطلاح محلی به این تکه چوب «گل موش» می‌گویند.

روش لوله ای یا فتیله ای (کویل) روش دومی در ساخت سفال کلپورگان است، در این روش ابتدا پارچه ای را روی بونو پهن کرده کف ظرف مورد نظر را از گل و روی پارچه قرار می‌دهند و برای ساختن فرم ظرف گل را به صورت لوله‌های موردنظر درست کرده پس از این مرحله ظرف‌ها را در معرض آفتاب قرار می‌دهند تا کاملا خشک شوند.

این کار شاید چندین روز طول بکشد. پس از خشک شدن سفال آن را با سنگ مخصوصی (سائنوک) مالش و سطح خارجی آن را صیقل می‌دهند و بااین عمل سطح سفال خام برای نقاشی آماده می‌شود.

برای تزیین سفالینه‌ها از سنگ استفاده می شود

برای تزیین و نقاشی از سنگ "تیتوک" استفاده می‌کنند، روش کار به این صورت است که سنگ تیتوک را روی تخته سنگ بزرگی که وسط آن کمی ‌گود است (وانک) می‌سایند و به صورت دوغاب درمی‌آورند.

بر اساس اطلاعات زمین شناسی، ترکیبات شیمیائی سنگ یا بهتر بگویم رنگ تیتوک عبارتند از اکسید منگنز، سیلس، اکسیدآهن سه ظرفیتی، به گفته کارشناسان ترکیب دارای ۳۶ الی ۳۹ درصد کوارتز ۳۵ الی ۳۶ درصد اکسید آهن و اکسیدهای دیگر و همچنین مقداری ناخالصی‌های دیگر است که محتوای بسیار زیاد آن باعث سیاه رنگ شدن به هنگام پخت می‌شود.

برای نقاشی، ابتدا یک قطعه کوچک از سنگ تیتوک را روی یک قطعه بزرگتر که مقداری آب بر روی آن ریخته شده می‌سایند و با عمل سایش ذرات حاصل از آن به خوبی در آب حل می‌شود، سپس به وسیله‌ی یک تکه چوب کوچک به اندازه چوب کبریت که معمولا از جنس چوب درخت خرماست نقاشی‌ها روی سفال انجام می‌شود.

تمام تولیدات سفالی پس از ساخت، ۱۰ روز در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرد تا کاملا خشک شود، قبل از اینکه به کوره برود به وسیله رنگ تیتوک رنگ‌آمیزی می‌شود تا ظرف همراه با رنگ در یک زمان پخته شود.

«چت محیلوک» و «گل» نام برخی از نقشهای محلی است، این نقشها اغلب از طرح هائی با ریشه‌های طبیعی تشکیل شده و بسیار ساده و تا حدی انتزاعی نقاشی شده اند. این نقشها نقطه نقطه و سنتی هستند.

نقشهایی که زاییده ذوق و خیال زنان بلوچ است

نقشهای گل، زنجیره، موج و درخت خرما و غیره نه به صورت مکتوب در جایی نقش بسته‌اند که سفال گران از روی آنها نقاشی کنند و نه از نقشهای سایر سفالها و یا دیگر صنایع دستی محلی اقتباس شده‌اند بلکه تمامی ‌طرحها ناشی از تخیل زنان و دختران محلی است که سینه به سینه به ایشان منتقل شده است.

پخت سفالینه‌ها به صورت سنتی انجام می‌شود، در گذشته پخت با هیزم انجام می‌شد. هنوز یک خانواده در کلپورگان به همین صورت عمل می‌کند، اما در کارگاه سازمان صنایع دستی دو کوره به صورت حفره ای بزرگ در دل دیوار ساخته شده و سوخت آن نفت کوره است، به گفته یکی از دختران هنرمند بلوچ در هر کوره ۶۰۰ سفالینه پخته می‌شود و بین ۱۸ تا ۲۲ ساعت در حرارت ۹۵۰ درجه در کوره می‌ماند و ۴۸ ساعت طول می‌کشد تا کوره سرد شود.